3900 itkin düşmüş azərbaycanlı: İrəvan cinayətlərini nə zaman etiraf edəcək?
Bu gün, 11:51
Bakı və İrəvan arasındakı münasibətlərin uzun illərdir davam edən gərginliyi fonunda dünən baş tutmuş görüş kimi tədbirlər post-münaqişə tənzimlənməsi prosesində mühüm mərhələlərdən birinə çevrilir. Azərbaycanın Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının nümayəndələri ilə Ermənistanın Qurumlararası Komissiyasının mənsublarının görüşü onilliklər boyu həllini tapmamış humanitar məsələlərin həlli istiqamətində atılan addımdır.
30 ildən çox davam etmiş Qarabağ münaqişəsi 44 günlük Vətən Müharibəsi nəticəsində çözülsə də, özündən sonra çoxsaylı, həllini tələb edən problemlər buraxıb. Həmin problemlər arasında ən ağrılı və faciəvi məsələlərdən biri itkin düşmüş şəxslərin taleyidir. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) məlumatına görə, yalnız Azərbaycanın özündə 3900-dən çox şəxs itkin düşmüş kimi qeydə alınıb ki, onların əhəmiyyətli bir hissəsi mülki şəxslərdən ibarətdir. Ermənistan tərəfi isə 800 nəfərdən çox şəxsin itkin düşdüyünü bəyan edir. İtkin düşənlər yalnız hərbi əməliyyatların qurbanı deyil, eyni zamanda, beynəlxalq humanitar hüququn kobud şəkildə pozulmasının qurbanlarıdır. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan tərəfindən itkin düşmüş şəxslərin əhəmiyyətli bir hissəsi ya öldürülüb, ya da dəfn edildikləri kütləvi məzarların yeri hələ də naməlumdur.
İki ölkənin nümayəndələrinin sərhəddə baş tutmuş görüşü yalnız formal bir hadisə deyil, humanitar məsələlərə diqqətin artdığı yeni mərhələnin göstəricisidir. Görüşdə itkin düşmüş şəxslərin taleyi müzakirə olunub və komissiyalar arasında əməkdaşlığın davam etdirilməsinin zəruriliyi ilə bağlı razılıq əldə edilib. Fəqət Ermənistan rəhbərliyinin yürütdüyü siyasəti və tutduğu mövqeləri nəzərə alsaq, real nəticələrin yaxın zamanda əldə ediləcəyi şübhəlidir.
Silahlı münaqişələr nəticəsində itkin düşmüş şəxslər məsələsi beynəlxalq hüquq normaları ilə tənzimlənir və bu, axtarış, identifikasiya və ailələrə məlumat verilməsi üçün hüquqi əsas yaradır. Beynəlxalq hüququn dəqiq müddəalarına baxmayaraq, bu öhdəliklərin icrası çox vaxt çətinliklərlə üzləşir. 1949-cu il Cenevrə Konvensiyaları və onlara əlavə protokollar münaqişə tərəflərini nəzarət altındakı şəxslərin hüquqlarını qorumaq və itkin düşmüş şəxslərin taleyini müəyyənləşdirmək üçün mümkün olan bütün tədbirləri görmək barədə öhdəliklərlə təmin edir.
Cenevrədə qəbul olunmuş 4-cü Konvensiyasının 32-ci maddəsi və 1-ci Protokolun 33-cü maddəsi itkin düşmüş şəxslərin axtarılmasını, dəfn yerlərinin qorunmasını və beynəlxalq təşkilatlarla, xüsusilə BQXK ilə əməkdaşlığı zəruri edir. Beynəlxalq humanitar hüquq mühakiməsiz edamları, zorla yoxa çıxmaları və insan cəsədləri üzərində təhqirləri qadağan edir. BQXK-nın bu məsələdə əsas rolu texniki yardım göstərmək, tərəflər arasında danışıqlar təşkil etmək və qalıqların ekshumasiyasına dəstək olmaqdır.
Xatırladaq ki, rəsmi Bakı İrəvanı uzun illərdən bəri beynəlxalq öhdəliklərini sistematik şəkildə pozmaqda ittiham edir. Bu, kütləvi məzar yerləri haqqında məlumatın təqdim edilməməsi, azad edilmiş ərazilərdə aşkarlanan kütləvi dəfnlər və minalanmış sahələrin eksqumasiya işlərinə mane olması ilə bağlıdır. Məsələn, 2022-ci ildə Edilli kəndində (Xocavənd rayonu) əlləri arxadan bağlı olan 12 nəfərin cəsəd qalıqları tapılmışdı ki, bu da mühakiməsiz edamlara dəlalət edir. Ermənistan isə Azərbaycanı erməni hərbi əsirləri saxlaması və mülki şəxslərin zorla yoxa çıxmasında ittiham edir. Ermənistan saxlanılanların statusunun hərbi əsir kimi tanınmasını tələb edir, Azərbaycan isə onların üçtərəfli bəyanatdan sonra həbs edildiyini və qanunsuz keçidlər zamanı yaxalandığını bildirir.
Zorla yoxa çıxmalar isə hər iki tərəfin itkin düşmüş şəxslərinin taleyini daha da qaranlıqlaşdırır və 2006-cı il “Zorla Yoxa Çıxmalar Əleyhinə Beynəlxalq Konvensiya”nın kobud şəkildə pozulmasını sübut edir. İki ölkə arasında etimadsızlıq və humanitar problemlərin həllindəki çətinliklər göstərir ki, bu proses yalnız beynəlxalq ictimaiyyətin və aidiyyəti təşkilatların daha aktiv vasitəçiliyi ilə mümkün ola bilər.
Rəsmi Bakının mövqeyi bəlli: Ermənistan uzun müddət kütləvi məzarların yerləri barədə məlumat vermək öhdəliyini yerinə yetirməkdən yayınır. İtkin düşmüş şəxslərin məsələsinin postmünaqişə tənzimlənməsi prosesində ən ağrılı mövzulardan biridir - bunu da unutmayaq.
Bakı bu məsələnin təkcə humanitar problem olmadığını, eyni zamanda günahkarların məsuliyyətə cəlb olunması üçün bir vasitə olduğunu hesab edir. Ermənistan isə öz növbəsində, saxlanılmış şəxslərini hüquqlarının pozulmasının qurbanı kimi təqdim etməyə çalışır və bunu Azərbaycan üzərində beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir. Amma kütləvi məzarlar haqqında tam məlumat verməkdən imtina etməsi onun humanitar ritorikasının səmimiliyinə şübhə yaradır.
Məsələni həll etməklə bağlı hüquqi nəticələr və məsuliyyət çərçivəsində, ilk növbədə, hərbi cinayətlər xüsusi diqqət tələb edir. Edillidəki kimi mühakiməsiz edam əlamətləri olan kütləvi məzarların aşkarlanması müstəqil beynəlxalq təşkilatların rəhbərliyi altında araşdırma aparılmasını zəruri edir. Ermənistan beynəlxalq humanitar hüququn kobud şəkildə pozulmasına görə məsuliyyətə cəlb oluna bilər. Azərbaycan isə saxlanılmış şəxslərə qarşı ədalətli məhkəmə araşdırmalarını təmin etmək vəzifəsini daşıyır. Bundan əlavə, beynəlxalq hüquq itkin düşmüş şəxslərin ailələrinə mənəvi və maddi zərərə görə təzminat tələb etmək imkanı tanıyır. Gələcəkdə itkin düşmüş şəxslərin axtarışı üçün daha şəffaf mexanizmlərin, müstəqil ekspertlərin iştirakı ilə regional komissiyaların yaradılması vacibdir.
Hüquqi və siyasi aspektlər göstərir ki, bu problemin həlli beynəlxalq hüququn ciddi şəkildə icrasını tələb edir. Lakin onilliklərdir davam edən qarşılıqlı etimadsızlıq bu yolda əsas maneələrdən biri olaraq qalır. Hər iki tərəfin və beynəlxalq ictimaiyyətin birgə səyləri olmadan problemin həllini tapması mümkün deyil.
Qarabağ münaqişəsi nəticəsində itkin düşmüş şəxslərin problemi hər iki tərəf üçün ən aktual humanitar məsələlərdən biri olaraq qalır. Təqdim olunan rəqəmlər və faktlar bu faciənin real miqyasını və onun həllində əldə olunan irəliləyişləri göstərir. Azərbaycanda itkin düşmüş şəxslərin sayı 3900 nəfərdir və bu rəqəm rəsmi qeydə alınıb. Onlardan 3191 nəfəri 1991-ci ildən etibarən baş verən aktiv döyüş əməliyyatları zamanı itkin düşmüş hərbçilər, qalan 719 nəfər isə mülki şəxslərdir. Onların arasında 71 uşaq, 267 qadın və 326 yaşlı şəxs var. Bu məlumatlar Azərbaycanın Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyası tərəfindən təsdiqlənib. Mövcud sübutlara əsasən, itkin düşmüş mülki şəxslərin əhəmiyyətli bir hissəsi zorakılıq nəticəsində ya öldürülüb, ya da məcburi köçürülüb. Bir çoxları isə Ermənistanın silahlı birləşmələri tərəfindən mühakiməsiz edamlara məruz qalıb. İtkin düşmüş şəxslərin əsasən yoxa çıxdığı bölgələr Xocalı, Ağdam, Füzuli, Şuşa, Kəlbəcər və Laçındır. Xüsusilə Xocalı faciəsi (1992-ci il) mülki əhaliyə qarşı kütləvi cinayətlərin simvolu olaraq qalır. Bu faciədə 613 nəfər qətlə yetirilib, yüzlərlə şəxs itkin düşüb.
Ermənistan tərəfinin məlumatına görə, itkin düşmüş şəxslərin sayı 800-dən çoxdur. Onların əksəriyyəti hərbi əməliyyatlar zamanı itkin düşmüş hərbçilərdir, digərləri isə mülki şəxslərdir. Ermənistan bəyan edir ki, bəzi şəxslər əsir düşə bilərdi, lakin Azərbaycan bütün əsirlərin beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq geri qaytarıldığını və ya repatriasiya edildiyini bildirir. Bununla yanaşı, Ermənistanın təqdim etdiyi məlumatların qeyri-konkretliyi faciənin əsl miqyasını müəyyənləşdirməyi və qarşılıqlı anlaşma əldə etməyi çətinləşdirir.
2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatmasından sonra Azərbaycan azad edilmiş ərazilərdə kütləvi məzarların aşkar edilməsi üzrə genişmiqyaslı işlərə başladı. 2024-cü ilə qədər bu ərazilərdə 15 kütləvi məzar aşkar edilib. Ən mühüm tapıntılardan biri Xocavənd rayonunun Edilli kəndində olub. Burada 2022-ci ildə əlləri arxadan bağlı olan 12 nəfərin qalıqları aşkar edilib ki, bu da mühakiməsiz edamların həyata keçirildiyini göstərir. Digər mühüm tapıntılar Kəlbəcər və Laçın rayonlarında, əsasən 1992–1993-cü illər münaqişəsinin ilk illəri ilə əlaqəli kütləvi məzarlar, eləcə də Füzuli rayonunda mülki şəxslər də daxil olmaqla, onlarla insanın qalıqlarını ehtiva edən məzarlardı. Bu tapıntılar işğaldan əvvəl həmin ərazilərdə yaşamış keçmiş sakinlərin verdiyi məlumatlar, peyk təsvirləri və ekspertlərin işi sayəsində mümkün olub.
Azad edilmiş ərazilərdə 2024-cü ilə qədər 200-250 nəfərin qalıqları ekshumasiya edilib. İdentifikasiya prosesi davam edir və bu, mühüm səylər tələb edir. Müasir genetik ekspertiza metodlarından, o cümlədən DNT analizindən istifadə olunur. Azərbaycan, bu prosesin obyektivliyi və şəffaflığını təmin etmək üçün Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi (BQXK) də daxil olmaqla, beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Ekshumasiya işlərinin əhəmiyyəti yalnız humanitar ölçülərlə məhdudlaşmır, həm də erməni silahlı birləşmələri tərəfindən törədilmiş hərbi cinayətlərin sübutlarının toplanmasına xidmət edir.
Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi bu prosesdə aktiv iştirak edir. 2023-cü ildə BQXK Azərbaycana ekshumasiya işləri üçün avadanlıq və texniki yardım göstərib. Bununla yanaşı, BQXK-nın himayəsi altında Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında məlumat mübadiləsi üzrə görüşlər keçirilib. Digər beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən BMT və ATƏT, tərəfləri itkin düşmüş şəxslərin axtarış prosesini sürətləndirməyə və məlumat təqdim etməyə çağırıb.
Bu prosesdə bir sıra problemlər mövcuddur. İlk növbədə, Ermənistan azad edilmiş ərazilərdəki kütləvi məzarlar barədə tam məlumat təqdim etməkdən imtina edir ki, bu da identifikasiya prosesini xeyli ləngidir. İkincisi, həmin ərazilərdə minaların çoxluğu ekshumasiya işlərini çətinləşdirir. 2020-ci ildən bəri minalar səbəbindən 300-dən çox insan, o cümlədən mülki şəxslər və minaaxtaranlar həlak olub. Üçüncüsü, qarşılıqlı etimadsızlıq humanitar məsələlərin həllində irəliləyişi əngəlləyir. Bu amillər prosesin sürətlənməsinə mane olur və problemin həlli üçün daha çox əməkdaşlıq və siyasi iradənin zəruri olduğunu göstərir.
Rəqəmlər, faktlar və mövcud vəziyyət uzun illər davam edən münaqişənin miqyasını və faciəsini əks etdirir. İtkin düşmüş şəxslər problemi, onilliklər boyu yaxınlarının taleyini öyrənmək ümidi ilə yaşayan minlərlə ailənin ağrılı xatirəsidir və bu məsələ sülhə nail olmaq üçün daha çox səylərin göstərilməsinin vacibliyini ortaya qoyur. Bu problemi həll etmək üçün yalnız beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyi və tərəflər arasında açıq əməkdaşlıq, məlumat mübadiləsi yolu ilə ədalətə nail olmaq mümkündür.
Əməkdaşlıq perspektivləri baxımından, komissiyalar arasında müzakirələrin davam etdirilməsi ilə bağlı razılığın əldə olunması müsbət bir siqnal olaraq qiymətləndirilir. İtkin düşmüş şəxslər məsələsinin uğurlu həlli aşağıdakı istiqamətlərdə irəliləyişə səbəb ola bilər: ilk növbədə, iki ölkə arasında gərginliyin azalmasına kömək edəcək. Humanitar məsələlər daha az siyasiləşmiş xarakter daşıyır və konstruktiv dialoq üçün əsas ola bilər. İkinci olaraq, münaqişədən sonrakı mərhələdə qarşılıqlı etimadın gücləndirilməsinə şərait yaradacaq. Məlumat mübadiləsi və açıqlıq qarşılıqlı inamsızlığın öhdəsindən gəlməyə kömək edəcək. Nəhayət, beynəlxalq səylərə töhfə verəcək. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi kimi təşkilatlarla əməkdaşlıq prosesin şəffaflığını artıracaq.
Problemi həll etmək yolunda ciddi çətinliklər qalmaqdadır. Ermənistan azad edilmiş ərazilərdəki kütləvi məzarlar barədə dəqiq məlumat təqdim etmir, Azərbaycan isə beynəlxalq hüququn pozulması faktlarının hərtərəfli araşdırılmasında israrlıdır. İtkin düşmüş şəxslər məsələsi yalnız ikitərəfli münasibətlərin çərçivəsi ilə məhdudlaşmır. BMT, ATƏT və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi kimi beynəlxalq təşkilatlar bu prosesdə monitorinq və vasitəçilikdə əsas rol oynayır. Xüsusilə Türkiyə və Rusiya kimi dövlətlər münaqişə tərəflərinə müxtəlif dərəcələrdə təsir göstərərək fəal mövqe nümayiş etdirirlər.
2025-ci il fevralın 7-də keçirilmiş görüş təsdiq edir ki, münaqişənin siyasi və humanitar aspektləri bir-biri ilə sıx bağlıdır. İtkin düşmüş şəxslərin taleyi ilə bağlı məsələlərin həlli, tərəflərin müharibənin mirasını nə dərəcədə uğurla dəf edə biləcəyini və uzunmüddətli sülh mərhələsinə keçidə nail olub-olmayacağını göstərəcək. Görüşdə konkret nəticələr əldə olunmasa da, onun əhəmiyyəti danılmazdır.
Bu görüş Azərbaycanda minlərlə ailə üçün, gec də olsa, həqiqətin üzə çıxması ümidi deməkdir.
Elçin Alıoğlu
TREND
Geri qayıt